Duiding

Bij gebruik van materiaal uit de mediabank dient steeds een correcte bronvermelding gebruikt te worden: verwijzen naar www.madeinaalst.be én vermelden van de collectie waaruit het materiaal afkomstig is.

Het 'Land van Aalst' op kaart gezet (1596-1794). Cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen. Bijdrage van Georges Vande Winkel aan het driemaandelijks Tijdschrift van de Geschiedkundige Vereniging Het Land van Aalst, jaargang LXIV, 2012, nr.2.

 

 

Inleiding

 

Aanleiding voor deze hernieuwde studie van de cartografie van het Land van Aalst tijdens het Ancien Régime is de recente restauratie en digitalisatie van de zogenaamde Leclerkaart in het Stedelijk Museum ’t Gasthuys van Aalst. Deze muurgrote kaart van het Land van Aalst, in 1784 getekend door landmeter Jacobus Josephus Lecler, komt uiteraard nog uitvoerig aan bod. Hoe deze kaart van het landsbestuur in handen van de stad Aalst geraakt, is voor de hand liggend. Wanneer het Land van Aalst in januari 1796 wordt afgeschaft, blijven de archieven van de instelling nog meer dan een halve eeuw in Aalst. Pas in 1854 wordt het archief overgebracht naar het Rijksarchief van Gent.[1] Heel die tijd en ook na 1854 blijft de Leclerkaart hangen in het stadhuis van Aalst, het voormalige landhuis van het Land van Aalst. Wanneer de stad Aalst in 1901 een museum opricht, wordt de kaart van het stadhuis overgebracht naar het museum in de kapel van het Oud-Gasthuis/Hospitaal. Na de Eerste Wereldoorlog verhuizen museum en archief met de kaart naar het Oud-Schepenhuis. Bij de splitsing van museum en archief in de jaren 1960 keert het museum terug naar het Oud-Hospitaal. Onze kaart volgt het archief naar het Vredeplein. Als pas aangesteld stadsarchivaris vindt Karel Baert haar in 1970 “in een veel te vochtige hoek” van het toenmalige Aalsterse stadsarchief De Kat.[2] Na een restauratie door A. Van Calster in 1972-1973 prijkt zij in 1976 op de tentoonstelling ‘Aalst in kaart, beeld en prent’. In de literatuur is sprake van een vroegere (eerste?) restauratie, vermoedelijk nog tijdens de negentiende eeuw. Een restauratie die erge schade zou veroorzaakt hebben …[3] Na de tentoonstelling van 1976 zou de kaart een wand van de vernieuwde schepenzaal van Aalst sieren.[4] Een volgende restauratie komt er nog in de eerste helft van de jaren1990.[5] Na deze restauratie wordt de kaart overgebracht naar het museum waar ze wordt opgenomen in de vaste museumopstelling. De huidige restauratie – vermoedelijk de vierde - is hopelijk een langer leven beschoren. De huidige en de vorig restauratie werden uitgevoerd door de firma ‘Articon Restauratie Technieken’ (A.R.T) uit Vorselaar onder leiding van Etienne Mahieu.[6]

            Het hele Leclerproject komt er op initiatief van de Erfgoedcel Aalst en wordt begeleid door een stuurgroep, waarin naast de Geschiedkundige Vereniging Het Land Van Aalst ook het Aalsters Stedelijk Museum ‘t Gasthuys, het Stadsarchief Aalst, het Rijksarchief en de Provincie Oost-Vlaanderen vertegenwoordigd zijn. De digitalisatie die gepaard gaat met de recente restauratie, zal ongetwijfeld een enorm elan geven aan het gebruik van de Leclerkaart.[7] Toen de Erfgoedcel Aalst en de begeleidende stuurgroep onze geschiedkundige vereniging vroegen om de Leclerkaart te situeren in de geschiedenis van de cartografie van het voormalige Land van Aalst, gingen wij daar dan ook graag op in. Wij zetten daarmee een traditie voort die binnen onze historische kring reeds meer dan twintig jaar bestaat, maar daarvóór al in 1976 werd opgestart door de stad Aalst en het Dirk Martenscomité. Wij doelen dan op de reeds vermelde tentoonstelling ‘Aalst in kaart, beeld en prent’.[8] Merkwaardig dat alle tot op heden bekende kaarten van het Land van Aalst in die catalogus reeds figureren. Met verkeerde datering. De naam van de cartograaf soms onherkenbaar weergegeven. Zonder enige studie van de onderlinge samenhang. Maar de elementaire ‘inventaris’ was er reeds.

            Naar aanleiding van zijn veertigjarig bestaan in 1988 neemt Het Land van Aalst de fakkel over met de publicatie van de tot dan vrijwel onbekende Horenbaultkaart uit 1596. Naar aanleiding en in het kielzog van deze uitgave verschijnen twee artikels waarop wij vandaag nog steeds kunnen voortbouwen.[9] Tien jaar later, bij ons vijftigjarig bestaan in 1998, verzorgen wij een uitgave van de Sanderuskaart van het Land van Aalst uit 1644. Het Leclerproject van de Erfgoedcel Aalst is de aanleiding voor deze update van het onderzoek naar de cartografie van het Land van Aalst tijdens het Ancien Régime. Na een inventaris van alle al dan niet uitgevoerde (opdrachten tot) karteringen volgt een excursie naar het kasteel van Bontin in Bourgondië en zijn eminente bewoner: Jules Louis Bolé, marquis de Chamlay. Ondanks zijn enigmatische persoonlijkheid zal hij een vooraanstaande rol spelen in ons verhaal. In een derde luik zullen wij voortbouwen op de reeds vermelde publicaties uit 1988/1990. Voor vijf uitgevoerde karteringen van het Land van Aalst zullen wij ons wagen aan (een aanzet tot) de studie van onderlinge afhankelijkheid en eigen originaliteit.

 

1. Inventaris

 

Deze inventaris geeft een status quaestionis van alle voor het ogenblik bekende kaarten van het Land van Aalst. Bewaard of niet bewaard. Inclusief de opdrachten tot karteren van de kasselrij zonder dat de opdracht ook noodzakelijk tot resultaat heeft geleid. De inventaris is uiteraard beperkt tot kaarten van het ganse Land van Aalst, maar bevat ook geen kaarten die een groter geheel weergeven, waarvan het Land van Aalst deel uitmaakt, b.v. het graafschap Vlaanderen. Op een zeldzame uitzondering na zal de geografische omschrijving ‘Land van Aalst’ dan ook in de kaarttitel voorkomen. De beschrijving van alle kaarten volgt eenzelfde schema, zonder dat elk item bij elke kaart noodzakelijk moet voorkomen.

 

 

1.1. 1596 HORENBAULT – ‘Caerte en(de) discriptie figuerative van(de) gheel den Lande van Aelst’.[10]

 

Jacques Horenbault – 15[9]6.[11]

PARIJS. Bibliothèque national de France, Cartes et plans, Rés. Ge AA. 817.[12]

 

Afmetingen: 115 x 165 cm.[13]

Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier, ingekleurd.

Interessant is dat Charles Du Bus, sinds 1909 bibliothecaris aan de sectie Kaarten en plannen van de ‘Bibliothèque nationale’, het in 1937 heeft over “Un immense panneau manuscrit, une mosaïque de petits papiers délicatement assemblés (…)”.[14] Een gedetailleerde autopsie van de kaart in Parijs zou verhelderend zijn, want Elisabeth Dhanens, die blijkbaar de kaart heeft gezien, heeft het in 1971 dan weer over “6 folio’s van 57,5 cm x 29 cm met rechts toegevoegde strook van 17 cm breed”.[15] De omschrijving van Du Bus – indien correct – zou iets kunnen zeggen over de werkwijze van Horenbault. De “oorspronkelijke” Ferrariskaart (het Weense exemplaar) bestaat ook uit een collage van opmetingen die te velde werden gemaakt en opgetekend. Heeft Horenbault twee eeuwen daarvoor een analoge werkwijze gevolgd? De verhoudingen en afstanden op zijn kaart van het Land van Aalst zijn alleszins verbluffend nauwkeurig.

Schaal: 1 : 34117[16]

De schaalstok stelt 2000 (Aalsterse) roeden voor en meet 325 mm volgens de catalogus van de BnF.

 

Opdrachtgever: De reeks resolutieboeken van het landscollege start in 1574, maar het volume met de resoluties van 24 september 1585 tot 1 maart 1614 bevat niet de minste verwijzing naar deze kaart.[17]

Destinataris: De destinatariscartouche wordt bekroond met het wapenschild van aartshertog Albrecht (1559-1621, soeverein der Nederlanden van 1595 tot zijn dood). Het lege tekstveld van deze cartouche zou er kunnen op wijzen dat de kaart nooit volledig werd afgewerkt en dus ook niet overhandigd werd aan de aartshertog. Deze Horenbaultkaart is overigens niet de enige link tussen de cartograaf en de aartshertog. In 1615 wordt een gegraveerde kaart gemaakt met het tracé van de nieuw gegraven Brugse vaart en het Vlaamse land tussen Brugge en Gent. Op deze kaart zet Horenbault een huldedicht aan aartshertog Albrecht.[18]

Herkomst: Op 8 november 1936 levert ‘Madame Veuve Rivière’ zeven kaarten aan de ‘Bibliothèque nationale’ waaronder onze Horenbaultkaart. Deze aanwinst maakt deel uit van een reeks opeenvolgende aankopen uit de collecties van het kasteel van Bontin in de periode 1897-1937.[19] Wie Bontin zegt, moet ook de figuur van (de markies van) Chamlay vermelden. In een volgende paragraaf komen wij nog uitvoerig terug op Bontin en Chamlay, maar wij kunnen hier alvast stellen dat – indien onze Horenbaultkaart afkomstig is uit het kasteel van Bontin – zij in of omstreeks 1678 tijdens de zogenaamde ‘guerre de Hollande’ door Chamlay en de Franse legers werd meegenomen.

 

Cartografische inhoud: Het ganse Land van Aalst en aangrenzende gebieden. Naast de grenzen van het Land en de vijf baronnieën geeft de kaart een massa informatie van zeer uiteenlopende aard: waterlopen en waterpartijen, akkers, bossen en alluviale gronden, wegen en stadskernen, parochiekerken, abdijen en kloosters, kastelen, hoeves en andere bewoning, molens en justitieplaatsen. Op de heuvels van de Vlaamse Ardennen in het zuidwesten na worden geen reliëfelementen getekend.

Oriëntatie: Correct georiënteerd met het noorden bovenaan.

Cartouches en andere decoratie: beginnend in de linkerbovenhoek ziet men in wijzerzin vijf cartouches.

  • Destinatariscartouche      (linksboven):

Een leeg tekstveld met daarboven het wapen van aartshertog Albrecht, links en rechts geflankeerd door de wapenschilden van Aalst en Geraardsbergen, het geheel bekroond met – op een rij – de schilden en standaarden van de vijf baronieën. Van links naar rechts: Rode, Gavere, Zottegem, Boelare, Schorisse. Deze volgorde is niet willekeurig. Na de wapenschilden van de twee steden Aalst en Geraardsbergen die het aartshertogelijke schild rechtstreeks flankeren, komen bovenaan in ‘hiërarchische’ volgorde de vijf roeden of baanderijen: Rode, Gavere, Zottegem, Boelare, Schorisse. Deze orde weerspiegelt het gewicht in de vergadering van het landscollege, wat in het reglement van 1680 zelfs uitvoerig wordt vastgelegd.[20] Wij zullen deze hiërarchie nog herhaaldelijk terugvinden: in de cartouches van ‘1644 SANDERUS’ en ‘1784 LECLER’, maar ook in de benoeming van de vijf baanderijen met de letters A-E bij Horenbault en Sanderus.

  • Cartouche  met het schild van het Heilige Roomse Rijk (midden boven).
  • Windrooscartouche (rechtsboven).
  • Titelcartouche (rechtsonder).

Tekstveld met titel en legende, vastgehouden door twee allegorische figuren. Links de Rechtvaardigheid met in de rechterhand een zwaard en in de linkerhand een weegschaal. Rechts de Vrede met een olijftak in de rechterhand en een duif in de linkerhand. Het centrale veld geeft volgende tekst:

Caerte en(de) discriptie

figuerative van(de) gheel den Lande van

Aelst ghecolleurt met bleeck Colleur en(de) de

Baronÿen elck dyvers colleur. de Eerst barony

van(de) Lande van Rode is Colleur van Moreÿt

gheteeckent swarte Letter A tweede Baronÿe

het Lant van Gavere is tColleur van purper

gheteekent met een Roode lette B. de derde

Barronie wesen(de) het Lant van Sotteghem Colleur

van Bleeck root gheteekent met een swarte

Lette C. Item de vierde Baronie is het

Lant van Boelare Colleur van Purper

gheteekent met een Roode Letter D. Item

vÿfste Baronnie is den Lande van Schoorisse

ghecolleurt met moreÿt en(de) gheteekent

met een swarte letter E en(de) allle dat

wit is dat is Buyten den Lande van

Aelst

 

  • Cartouche met schaalstok, identificatie en portret cartograaf, datering (midden onder).

Met volgende tekst:

Deelinghe onder den Passer haudt in 2000 Roeden

elcke Roede van 20 voeten Makende twee Mÿlen

on hiermede te Bevinden de Propotie deser Carte

Jacques Horenbault

fecit 15[9]6

 

Commentaar:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

Allereerst nog even benadrukken dat wij totaal in het ongewisse blijven over de opdrachtgever van de Horenbaultkaart uit 1596. Het (landsbestuur van het) Land van Aalst is een mogelijke en zelfs voor de hand liggende opdrachtgever, maar in de bronnen vinden wij vooralsnog geen enkele link. En heeft de kaart zijn bestemmeling – afgaande op de destinatariscartouche aartshertog Albrecht – ook effectief bereikt? Beide onopgeloste vragen laten ons achter met een grote onzekerheid: wat was de bewaarplaats van deze kaart in de eerste decennia van haar bestaan? Wij gaven reeds aan dat zij rond 1678 in Frankrijk belandde, maar wat voor de decennia daarvoor?

            Op twee elementen willen wij hier toch nog even dieper ingaan: de schrijfwijze van de familienaam van de cartograaf en de datering van deze Horenbaultkaart. Wij gaan hier geen overzicht geven van de zeer uiteenlopende schrijfwijzen waaronder onze cartograaf en zijn familie naam maakten. Beperken wij ons tot de kaart van 1596 dan zijn er nog drie varianten. In Frankrijk houdt men het sinds 1937 bij Herenbault.[21] Marcel Cock leest in 1988 Horenhault.[22] Waarom opteren wij toch voor Horenbault? De familienaam op de kaart van 1596 kán gelezen worden als Horenhault, maar ook Horenbault is verdedigbaar. Wat leert ons het bronmateriaal. Betalingen aan de cartograaf laten wij uiteraard buiten beschouwing. De auteursvermeldingen op de kaarten zelf lopen uiteen. Wij hebben de indruk dat de cartograaf zijn naam in twee versies gebruikt, een Franse (Jacques Horenbault) en een Vlaamse (Jacob Hoorenbout of Hoorenbaut). Maar zijn al die vermeldingen wel met 100 % zekerheid aan de man zelf toe te schrijven? Gelukkig beschikken wij over een document dat ongetwijfeld door hem eigenhandig werd ondertekend: in 1617 onderschrijft hij de aanstelling als landmeter van Barthelmeus de Buck (afb. 1 - Handtekening van Jacques Horenbault in 1617). Duidelijk leesbaar is ‘Horenbault’ en zo zullen wij zijn naam dan ook consequent spellen.

            Een tweede en veel belangrijkere vraag is de datering van de kaart. In de loop der tijden is ook hier de keuze overvloedig. Van 1596 tot 1636[23] over 1606[24] en 1616[25]. Nochtans geeft Myriem Foncin, reeds in 1970 als enig aanvaardbare datum 1596.[26] Foncin was hoofd van de sectie Kaarten en plannen (1939-1942) en later hoofdconservator van het (opnieuw autonoom gemaakte) departement Kaarten en plannen van de ‘Bibliothèque nationale’ (1942-1964). Enige jaren geleden werd deze datum nog eens in vraag gesteld, maar de auteurs brengen geen enkel argument aan om hun afwijzen te rechtvaardigen.[27] Het enige ‘argument’ dat zij aangeven is de onmogelijkheid dat Horenbault op korte termijn drie kaarten van het Land van Aalst maakte en wel in 1596, 1608-1609 en 1612. Wij zullen zo dadelijk aantonen dat er helemaal geen sprake is van een kaart in 1608-1609, waarmee dit ‘argument’ zonder meer wegvalt.

 

1.2. 1609 HORENBAULT – Het Land van Aalst met herbergen (een niet-bestaande kaart)

 

In een vrij omvangrijke bijdrage over de Horenbaults als een familie van Gentse renaissancekunstenaars en cartografen hebben de auteurs, Rudy van Elslander en Adriaan de Kraker, het over een tot dan onbekende, maar volgens hen verloren gegane kaart van het Land van Aalst. Opdrachtgever in 1608-1609 zou de stad Gent geweest zijn en Jacques Horenbault moest een kaart maken van “het gebied tussen de Aalst [sic] en het Land van Aalst, waarbij de herbergen moesten worden opgetekend”.[28] Deze vermelding kan alleen maar de wenkbrauwen doen fronsen. De kartering van een dergelijk groot gebied - met als enige bedoeling van de locatie der herbergen te kennen – moet op zijn zachtst uitgedrukt wel zeer uitzonderlijk zijn. En waarom zou de stad Gent geïnteresseerd zijn in de ligging van de herbergen in de ganse kasselrij Aalst?

            De auteurs van deze vreemde vermelding verwijzen naar een werk van de 19de-eeuwse stadsarchivaris van Gent, Edmond De Busscher. Wij citeren letterlijk uit De Busscher naar de stadsrekeningen van Gent: “Betaelt Mer Jacques Hoorenbault (…) voor dat hy ghemaect ende ghelevert heeft eene quaerte figurative van de gehelegentheyt van de weghen ende de herberghen buuten de Keyserpoorte ende Ste Lievenspoorte, danof dat different es tusschen dese stede ende die van Aelst”.[29] Binnen de gegeven context is het evident dat onder ‘dese stede’ en ‘die van Aelst’ respectievelijk de stad Gent en het Land van Aalst moet worden verstaan. Tussen dit citaat en een kaart van het Land van Aalst met de herbergen ligt er een hele weg … Van Elslande en De Kraker voeren als verder ‘bewijs’ nog aan dat Horenbault voor deze herbergenkaart 200 gulden krijgt, terwijl deze betaling evident slaat op de Horenbaultkaart van het Land van Aalst uit 1612 waarover zo dadelijk meer. Eigenaardig genoeg wordt de vermeende kaart van 1609 wél nog eens correct vermeld onder het nummer 45 van hun oeuvrecatalogus van de familie Horenbault.[30] Tot slot moeten wij vaststellen dat de auteurs zichzelf herhaaldelijk tegenspreken als wij hun tekstuele bijdrage vergelijken met het ‘Overzicht van de kaarten en kaartopdrachten van het geslacht Horenbault, 1510-1629’.[31]

 

1.3. 1612 HORENBAULT – Kaart van het Land van Aalst

 

Jacques Horenbault – 1612.

Niet bewaard (of locatie onbekend). Tot minstens 1784 en waarschijnlijk zelfs 1793 in de archieven van het Land van Aalst, waar landmeter Lecler in 1783-1784 een kopie maakt (zie kaarten ‘1784 LECLER’ en ‘1793 BOELAREKAART’).

 

Opdrachtgever: Op 28 november 1613 wordt in het resolutieboek van het landsbestuur van het Land van Aalst het volgende geacteerd: “Ten zelven daeghe [i.e. “den XXVIII Novemb 1613”] is gelast en(de) ordonnan(tie) gegeven aen Dierick van Vaernewyck te betaelen aen Jaques Hoorenbaut de so(mm)e van twee hondert gulden up zekeren van synen wercken”.[32]

Afgaande op de betaalde som kan men veronderstellen dat het hier niet gaat om een originele kartering, maar om een (al dan niet bijgewerkte) kopie van een reeds bestaande kaart. Eventueel die van 1596? In 1784 kopieert Lecler een kaart van het Land van Aalst, in 1612 getekend door Jacques Hoorenbaut.[33] Een kaart die berust in de archieven de gedeputeerden van het Land van Aalst. Meer dan vermoedelijk gaat het hier om de “wercken” waarvoor Horenbault in 1613 wordt betaald.

 

Cartografische inhoud: Identiek met of in grote lijnen gebaseerd op ‘1596 HORENBAULT’ (?).

 

Commentaar:

Jammer genoeg is de kaart niet bewaard of is minstens haar huidige bewaarplaats ons onbekend. Toch willen wij hier even benadrukken dat (in tegenstelling tot een hypothese die men in de oudere literatuur nog vindt) de Horenbaultkaarten van 1596 en 1612 twee afzonderlijke werkstukken zijn. Wij mogen aannemen dat de tweede wellicht óf een kopie van de eerste is óf er minstens op gebaseerd is. ‘1596 HORENBAULT’ belandt omstreeks 1678 in Frankrijk. Lecler kan ze dus een eeuw later niet aantreffen in de archieven van het landscollege. Hij zag er wel degelijk een tweede Horenbaultkaart uit 1612.

 

1.4. 1644 SANDERUS – ‘Nova et accurata comitatus et ditionis Alostanae in Flandria Imperiali tabula’.[34]

 

Antonius Sanderus – 1644.

Gepubliceerd in Sanderus’ Flandria Illustrata (1641-1644; 1732²; 1735³) en zijn Verheerlykt Vlaandre (1735).

 

Afmetingen: 368 x 463 mm.

Schaal: 1 : 71296

De schaalstok stelt een Vlaamse mijl van 1000 roeden voor en meet 54 mm

 

Destinataris: Links midden lezen wij volgende opdracht:

 

Illustrissimo Domino

D. PRAETORI

Caeterisque Amplissimis ac Nobilissimis

Magistratibus

Comitatus et Ditionis Alostanae

Prudentissimis Aequissimisque

Imperialis Flandriae

Moderatoribus

Geographicam hanc ejusdem Ditionis

Tabulam honoris et observantiae ergo

D.D.

Antonius Sanderus Gandavensis

 

Cartografische inhoud: Het ganse Land van Aalst en aangrenzende gebieden. Dat Sanderus teruggaat op ‘1596 HORENBAULT’ werd reeds overvloedig bewezen. Tegelijkertijd werd aangegeven dat het kleinere formaat en de gebruikte techniek van de gravure noodzakelijkerwijze tot veel minder details leidden.[35] Wat bleef bewaard? De grenzen van het Land en de vijf baronnieën, alle waterlopen en wegen van enige betekenis, stadskernen en bossen, parochiekerken en belangrijke kapellen, abdijen en kloosters, kastelen, molens en justitieplaatsen.

Oriëntatie: Correct georiënteerd met het noorden bovenaan.

Cartouches:

In linkerbovenhoek in wijzerzin bovenaan het wapenschild van het Duitse keizerrijk en verder de schilden van de baronnieën van Rode, Gavere, Zottegem, Boelare en Schorisse.

Rechtsonder, van boven naar beneden:

  • de legende met aanduiding van welke gebieden rechtstreeks ressorteren onder Aalst en welke onder één  van de vijf baronnieën.
  • de titelcartouche.
  • de schaalstok.

 

 

1.5. 1678 CHAMLAY – Kaart van het Land van Aalst

 

[Jules-Louis Bolé de Chamlay, toegeschreven aan][36] - [ca. 1678].

PARIJS. Bibliothèque national de France, Cartes et plans, GE D- 3115: .[Carte des chemins d’une partie de la Flandre Orientale].[37]

 

Afmetingen: 44 x 60 cm.[38]

Materiaal: Handschriftelijke kaart op één blad papier, rode inkt voor de wegen en bruine inkt voor alle andere aanduidingen.

Schaal: ca. 1 : 80000

Geen schaalstok wat erop kan wijzen dat de cartograaf helemaal geen bepaalde schaal voor ogen had of een vaste schaal gebruikte. Op basis van de afmetingen van de kaart en van de afstanden tussen de steden Aalst en Geraardsbergen, Geraardsbergen en Oudenaarde, Oudenaarde en Aalst schatten wij de schaal van 1678 CHAMLAY op grosso modo een 1 : 80000. Foncin kwam in 1970 ook al tot deze zelfde benaderende schaal.[39]

 

Opdrachtgever: Opdrachtgever, maar meer dan waarschijnlijk ook cartograaf was Jules-Louis Bolé, marquis de Chamlay (1650-1719). Wij komen nog uitvoerig terug op deze ‘man in de schaduw’. Toch nu al aangeven dat Turenne en Condé hem reeds tijdens “la guerre de Hollande” (1672-1678) opmerken wegens zijn geografische en logistieke kwaliteiten. Hij zal tot zijn dood de eerder bescheiden titel van “maréchal des logis des camps et armées du roi” dragen, maar – zeker na de dood van Louvois in 1691 – is hij de drager van de oorlogspolitiek van Lodewijk XIV.[40]

Herkomst: Net zoals ‘1596 HORENBAULT’ verwerft de BnF de kaart van Chamlay uit de collecties van het kasteel van Bontin.[41] Het ligt dan ook voor de hand dat Chamlay deze kopie maakte na het verwerven van ‘1596 HORENBAULT’ tijdens de zogenaamde guerre de Hollande (1672-1678).

 

Oriëntatie: Correct georiënteerd met het noorden bovenaan.

 

Cartouches en andere decoratie: geen

Cartografische inhoud: Het ganse Land van Aalst en aangrenzende gebieden. Inhoudelijk is ‘1678 CHAMLAY’ duidelijk een kopie van ‘1596 HORENBAULT’. Chamlay laat wel alle elementen weg die hem als militair niet of minder interesseren: de buitengrenzen van het Land van Aalst en de binnengrenzen van de baronnieën, bodemgebruik (akkers, alluviale weiden), minder belangrijke gebouwen (hoeven en bewoning). Wel behoudt hij wegen en waterlopen (met inbegrip van de watermolens), alle elementen die voor oriëntatie belangrijk zijn (stadskernen, kerken en kapellen, abdijen en kloosters, windmolens), terreingegevens die militair belangrijk kunnen zijn (boscomplexen, moerassige gronden). En ook de justitieplaatsen neemt hij over ...

 

Commentaar:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Horenbault en Chamlay hebben met elkaar gemeen dat er nogal wat verwarring bestaat over de schrijfwijze van hun familienaam en over de datering van hun kaarten. Dhanens heeft het over Chamboy en dateert zijn kaart “waarschijnlijk XVIIde eeuw”.[42] Aalst in kaart beeld en prent heeft het over Chamloy en de tweede helft van de 18de eeuw.[43] Als auteursnaam staat Chamlay vast, voor de datering mag men gerust het einde van de ‘guerre de Hollande’ vooropstellen, m.a.w. circa 1678.

            Merkwaardig genoeg vermeldt Myriem Foncin onder de titel Grammont (environs), vers 1678 een gedeeltelijke kopie van ‘1678 CHAMLAY’.[44] Bij nader toezien is het echter meer dan een gedeeltelijke kopie. Chamlay had blijkbaar de intentie om een tweede kopie van ‘1596 HORENBAULT’ te maken. Het papierformaat van beide Chamlaykaarten is nagenoeg identiek (44 x 60 cm voor de volledige kaart, 50 x 66 cm voor de gedeeltelijke kopie). De gebruikte schaal is dezelfde. En tenslotte: het blad met de ‘kopie’ is voor minder dan de helft gevuld. Op de onderkant wordt het gebied ten zuiden van de lijn Ename-Zottegem-Hemelveerdegem-Zandbergen-Ninove-Liedekerke-Lombeek weergegeven. Er was m.a.w. nog ruimte genoeg om de volledige kaart te kopiëren. Waarom Chamlay een tweede kopie van ‘1596 HORENBAULT’ nuttig achtte, blijft onduidelijk, maar het wijst alleszins op het belang dat hij hechtte aan Horenbaults kaart.

 

1.6. 1764 – ‘Generaele caerte vanden Lande van Aelst’ in Aalst of Henegouwen?

 

Op 16 april 1764 bespreekt het landscollege van het Land van Aalst een vraag van de stad Oudenaarde. Deze zou een steenweg willen aanleggen van Oudenaarde naar Ath en die moet voor een stuk door het Land van Aalst lopen. Het college besluit zijn pensionaris, hun juridisch raadsman[45], naar de pensionaris van de Staten van Henegouwen te sturen met de vraag om de geplande steenweg Aalst-Geraardsbergen op Henegouws grondgebied door te trekken tot Ath …

            Op 11 mei 1764 brengt de landspensionaris verslag van zijn dienstreis uit aan het college. Hij heeft zijn Henegouwse collega blijkbaar kunnen overtuigen van de groote avantagie die de voorseijde provintie soude genieten door dit werck veel meer als door eene communicatie van Ath naer Audenaerde. De aan te leggen steenweg Ath-Geraardsbergen-Aalst zou immers aansluiten op eene vaert van Aalst naar Baasrode. En bovendien slepen de onderhandelingen met Oudenaarde al sinds 1753 aan. En dan volgt het tweede deel van zijn dienstverslag: Doende voorders rapport dat hij aldaer heeft gesproecken den heere adt Meuris, die voorsien was van de generaele caerte vanden Lande van Aelst ende beloofde die te laeten copieren ende de copie met de originele te senden naer het collegie, gelijck oock eene caerte genealogique van de vijf banderijen.[46]

            Deze tekst is niet eenvoudig te begrijpen. Nemen wij de figuur van de heer Meuris. Hij is kennelijk een Henegouwer. Twee ‘Aalstenaars’ gaan niet naar Henegouwen om elkaar daar te ontmoeten. In de resolutieboeken van het Land van Aalst of de briefwisseling van 1764 of daaromtrent is geen sprake van een Meuris. Of dat in het archief van de Staten van Henegouwen wel het geval was, kan niet meer gecheckt worden want brandbommen vernielden op 14 mei 1940 zowat twee derden van het materiaal in het rijksarchief van Mons/Bergen. En stelt het Aalsterse college die Meuris zonder meer in het bezit van een kaart van het Land van Aalst, die in de gegeven context enkel de Horenbaultkaart van 1612 kan zijn? En Meuris verplicht er zich toe origineel en kopie op te sturen naar het college van het Land van Aalst? Allemaal vragen die zonder antwoord blijven.

            Op zich geen ramp want de afspraken van 1764 schijnen zonder gevolg te zijn gebleven. In de kaarten en plans van de Staten van Henegouwen, een fonds dat het bombardement van mei 1940 wél overleeft, is er alleszins geen spoor van te bekennen. Dat is wel het geval voor de in 1751-1753 geplande steenweg Ath-Oudenaarde. Dit plan krijgt de steun van de stad Ronse en de steenweg zou worden doorgetrokken tot Deinze om zo aan te sluiten op het Leie- en Scheldebekken. Uiteindelijk vindt dit plan geen doorgang. Het wordt vervangen door een in 1775-1784 aangelegde steenweg Leuze-Ronse. Een concurrerend voorstel dat het Henegouwse steenkoolbekken via Ath-Zinnik-Edingen-Geraardsbergen-Ninove wil verbinden met het Dender- en Scheldebekken ligt ter tafel vanaf 1773, maar ook dit plan wordt niet meer gerealiseerd tijdens het Ancien Régime.[47]

            Tenslotte er nog even op wijzen dat in het dienstverslag van 1764 voor de kaart van het Land van Aalst exact dezelfde titel wordt opgegeven als die welke Lecler in 1784 voor zijn ‘kopie’ van ‘1612 HORENBAULT’ geeft. Toeval? Of was dit de titel van de kaart uit 1612 en was die effectief betrokken bij het overleg van 1764 in Mons?

 

1.7. 1784 LECLER – ‘Generaele caerte van den lande van Aelst’

 

Jacob Josef Lecler – 1784.

AALST. Stadsarchief Aalst, nr. 229.

 

 

Afmetingen: 221 x 303 cm.

Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier. De vellen van 95 op 63 cm werden aaneengekleefd met overlappingen van ongeveer 1 cm. De tekeningen in zwarte lijnen met Oost-Indische inkt. De gouaches in aquarel of gouache met opgeblazen poedergoud in een lijmgrond.[48]

Schaal: 1 : 16500

De schaalstok stelt 1000 Aalsterse roeden voor en meet 336 mm.

 

Opdrachtgever en destinataris: Op 20 januari 1783 sluiten de Gedeputeerden van de twee Steden en het Land van Aalst een contract met landmeter Jacob Lecler. Deze zal een authentieke kopie maken van de oude landkaart van het Land van Aalst. Merken wij hier op dat men het heeft over dé kaart, zonder enige specificatie. Blijkbaar is die niet nodig. Uit de titelcartouche van Leclers ‘kopie’ blijkt dat het hier gaat om een kaart van Jacques Horenbault uit 1612. Als bijlage 1 publiceren wij de integrale tekst van dit contract uit 1783.

 

Herkomst: ‘1784 LECLER’ maakte deel uit van het archief van het Land van Aalst. De omstandigheden, waarin de kaart in Aalst achterblijft bij de overbrenging van dit archief naar het Rijksarchief te Gent, behandelden wij reeds in de inleidende paragraaf.

 

Cartografische inhoud: Het ganse Land van Aalst en aangrenzende gebieden. Inhoudelijk is er zeker een band met ‘1596 HORENBAULT’, maar dan wel via de versie uit 1612. In hoeverre Lecler een exacte kopie maakt van ‘1612 HORENBAULT’ moet – door het ontbreken van deze laatste kaart – een open vraag blijven. Dat hij de reeds aangelegde steenweg Aalst-Gent niet opneemt, kan erop wijzen dat hij inderdaad een loutere kopie wil maken. Ook voor de windmolens neemt Lecler blijkbaar de situatie over van 1596/1612, terwijl wij op de Ferrariskaart een heel ander beeld krijgen (ill. 2 – Windmolens in Denderwindeke). Anderzijds blijkt uit zijn eindverslag na het afwerken van zijn kaart (zie bijlage 2) dat de kaart van 1612 op bepaalde plaatsen zo beschadigd is dat een nieuwe terreinopname noodzakelijk blijkt. Van een zuivere kopie kan dan ook geen sprake zijn. Detailonderzoek kan in de toekomst hier meer klaarheid brengen.

            Ten opzichte van ‘1596 HORENBAULT’ is er vast en zeker ingeleverd op de detaillering. Stedelijke centra verliezen alle detaillering. Soms – dat is o.a. het geval voor Geraardsbergen – blijft enkel een witte vlek over. Kastelen of grote boerderijen zijn nauwelijks van elkaar te onderscheiden als ze niet benoemd zijn. En dat gebeurt veel vaker dan bij Horenbault. Wel duidelijk aangegeven blijven de boscomplexen en de alluviale gronden. Merkwaardig is het belang dat Lecler hecht aan de watermolens. Hij geeft die weer met een schoepenrad en met een duidelijke vermelding “waetermolen”. Bij windmolens moeten wij het met een eenvoudig symbool stellen.

            Lecler geeft perceelgrenzen voor het hele gekarteerde gebied, maar deze aanduidingen zijn uniform over het hele Land van Aalst, wat niet klopt met de realiteit ca. 1780 (vergelijk maar even met de Ferrariskaart), maar ook niet met die van 1596 of 1612. Deze uniforme, willekeurig perceel aanduidingen vergemakkelijken niet altijd de lectuur van het wegennet en andere cartografische elementen.

Oriëntatie: Correct georiënteerd met het noorden bovenaan.

Cartouches en andere decoratie: beginnend in de linkerbovenhoek ziet men in wijzerzin drie cartouches en een schaalstok.

  • Titelcartouche      (linksboven):

Deze cartouche is een merkwaardige mengeling van oud en nieuw. De ornamenten en wapenschilden zijn zo goed als identiek aan de destinatariscartouche van’1596 HORENBAULT’. Er zijn detailverschillen en het kleurgebruik is afwijkend, maar Lecler houdt zich programmatorisch aan wat Horenbault hem in 1596 – en blijkbaar ook in 1612 – voortekent. Het lege tekstveld van 1596 vult Lecler met onderstaande titel:

 

Generaele

Caerte Van den lande Van Aelst,

geformeert door meester Jacques

hoorenbaut landt meter ende

Schilder ten Jaere 1612. Soo

gesien is in de resolutien Van

d’edele heeren gedeputeerde der

twee Steden ende lande Van

aelst. bÿ den onderschreven

geswooren landtmeter ln den raede

Van Vlaenderen geadmitteert, binnen

gendt residerende gecopieert, ende

Conforme gemaeckt naer d’origineele

Caerte berustende In d’archiven Van

de Voorseyde heeren gedeputeerde

ten Jaere 1784 t’oorconden

(getekend) J. Lecler

 

Onder dit titelveld volgt de legende met de grensaanduidingen van het Land van Aalst en van de vijf baanderijen:

de li(miten) Van het landt Van aelst Worden aengewesen met

Cru(cen), de Vyf baenderyjen te weten t’landt Van rode met een

r(ood getip)elde linie, t’landt Van gaver met een geele getipelde, t’land

Van (Sotteg)hem met een bruyne getipelde, t’landt van Boulaere met

bla(u)we getipelde, ende het landt van Schoorisse met een roode linie

Lecler laat de plaats van het titelveld bij ‘1596 HORENBAULT’ (rechtsonder) zonder meer blanco.

  • Cartouche      met het schild van het Heilige Roomse Rijk (midden boven)

Analoog met ‘1596 HORENBAULT’.

  • Windrooscartouche (rechts midden).

Bij ‘1596 HORENBAULT’ staat de windroos nog rechtsboven. Die vrijgekomen ruimte kleurt Lecler op zijn uniforme manier perceelsgewijs in.

  • Schaalstok,(midden onder).

 

Commentaar:

Wij willen hier even dieper ingaan op het overleg dat Lecler en het hoofdcollege van het Land van Aalst hebben bij de levering van de kaart op 6 augustus 1784.[49] De tekst van dit overleg, die wij om zijn belang integraal publiceren als bijlage 2, geeft ons een unieke kijk op de werkwijze van Lecler, op de werkomstandigheden, de duur van zijn arbeid, …

            Contractueel krijgt hij op 20 januari 1783 tot einde juni van datzelfde jaar de tijd om een kopie te maken van d’oude Lantkaerte van den geheelen Lande van Aelst (zie bijlage 1 voor de hele tekst van het contract). Beide contractanten gaan er van uit dat een goede vijf maand moeten volstaan om de klus te klaren. Lecler zal daarvoor 1200 gulden courant ontvangen. Een derde van deze som wordt hem als voorschot uitbetaald. Uiteindelijk werkt Lecler gedurende 18 maanden aan zijn kaart, van einde januari 1783 tot begin augustus 1784. In totaal minstens 422 mandagen, 302 gepresteerd door Lecler zelf in het landhuis te Aalst en 120 door een helper of medewerker.

            De staat waarin de kaart van 1612 zich bevindt, heeft een grote impact op de te leveren prestaties. Het landscollege is van oordeel dat de kaart niet kan getransporteerd worden en vraagt dat Lecler zijn kopie binnen het landhuis te Aalst maakt. Bovendien is de kaart op bepaalde plaatsen onleesbaar geworden en moet Lecler zich ter plaatse begeven voor een nieuwe terreinopname. Dit alles brengt grote verblijfkosten in Aalst mee en reiskosten binnen het Land van Aalst.

            Op basis van deze bijkomende kosten gaat het college akkoord om Lecler niet de contractueel vastgelegde som van 200 ponden groot te betalen (wat overeenkomt met de 1200 gulden courant uit het contract), maar wel de som van 1800 gulden courant. Voor deze som engageert Lecler zich wel dat hij t’sijnen koste door eenen schilder sal doen schilderen, de postueren ende andere ambelissementen op de originele oude caerte te bevinden. Of dit ook effectief gebeurde blijft een vraag.

 

1.8. 1786 VANDER MASSEN – ‘Conventie Vermassen relatif tot de caerte van t land’

 

In het register met de resoluties van het landscollege van april 1785 tot december 1786 zit nu nog een eigentijdse bladwijzer met de vermelding Conventie Vermassen relatif tot de caerte van t land. Eén van de resoluties op 30 november 1786 luidt voluit: Ter Causen dat de caerte van desen Lande hangende in het Kleijn collegie, behelsende eene generaele ende exacte descriptie van alle de wegen ende beken mitsgaeders limiten van den Lande van Aelst, niet wel conserverelijck en is, op de forme soo ende gelijck de selve haer alsnu bevind, is geresolveert t’accepteren de submissie gedaen bij den Landmeter Vander massen, vande selve te copieren, ende maecken soodaenig dat die kan gebonden ende geconserveert worden boeckgewijse alles voor de somme van vijftigh ponden grooten.

            Op het eerste gezicht kan het verwondering wekken dat amper twee jaar nadat Lecler zijn kaart afwerkte, het college reeds opnieuw besluit van een kopie te laten maken van de caerte van ’t land. Niet omdat de bestaande kaart beschadigd of versleten is, maar is ze wel conserverelijck? Het college maakt zich met andere woorden zorgen over de ‘toekomst’ van de kaart, vooral gezien de forme soo ende gelijck de selve haer alsnu bevind. Zij zeggen het niet met zo veel woorden, maar – al moet de muurgrote Leclerkaart een mooi pronkstuk geweest zijn – een handig werkinstrument blijkt ze niet te zijn. Het college gaat dan ook graag in op het voorstel van landmeter Vander Massen om, vertrekkend van de Leclerkaart zoals wij veronderstellen, een kopie te maken, opgedeeld in een reeks kaartbladen die vervolgens tot een boek zouden samengevoegd worden.

            Of dit plan ook effectief werd uitgevoerd? Weinig waarschijnlijk want anders hadden wij dit kaartboek moeten terugvinden in de archiefinventaris van 1793 (zie 1.10). Wel staat vast dat Vander Massen zich met de kartering van het Land van Aalst heeft bezig gehouden. In 1794 brengt hij een kaart uit die voor het eerst sinds Horenbault in 1596 een aantal nieuwe elementen opneemt. Op deze kaart gaan wij zo dadelijk gedetailleerd in.

 

1.9. 1794 VANDER MASSEN – ‘Nieuwe ende seer exacte Caerte van het Land en Graefschap van Aelst’

 

Joannes Baptista Vander Massen – 1794.

GENT. Rijksarchief Gent, Kaarten en plans, nr. 1898.

 

 

Afmetingen: 24,5 x 30 cm.

Materiaal: Gravure op papier.

Schaal: 1 : 132759

De schaalstok stelt een Vlaamse mijl van 1000 roeden voor en meet 29 millimeter, onderverdeeld in vier blokjes van ca. 7 millimeter.

 

Opdrachtgever en destinataris: Deze gegraveerde kaart moet zonder twijfel in verband gebracht worden met het zo-even vermelde contract tussen Vander Massen en het landscollege, maar naar de exacte aard en inhoud van de relatie hebben wij het gissen.

 

Herkomst: onbekend.

 

Cartografische inhoud: Het Land van Aalst met enige bijkomende elementen ten noorden en ten oosten. De kaart van Vander Massen is nog een stuk kleiner dan die van Sanderus, dus nog minder plaats voor enige detaillering. Bovendien legt hij duidelijk de nadruk op het wegennet. Dat is de hoofdbedoeling van zijn kaart, wat hij overigens ten overvloede aangeeft in zijn titelcartouche. Voor de rest beperkt hij zich de steden, dorpen en religieuze instellingen voor zo ver ze zich situeren op het platteland (Affligem, Beaupré, Lierde, Tussenbeke, …). Bij het wegennet vormen de “posterye” een logische aanvulling. De watermolens vormen wel een vreemd eend in de bijt. O.i. alleen te verklaren omdat Vander Massen zich baseerde op ‘1784 Lecler’ waar de watermolens eveneens sterk in het daglicht worden gesteld.

Oriëntatie: Correct georiënteerd met het noorden bovenaan.

Cartouche: beginnend in de linkerbovenhoek ziet men in wijzerzin twee cartouches en een schaalstok.

  • Titelcartouche      (linksboven):

Nieuwe ende seer exacte

Caerte

van het Land en Graefschap

van Aelst

in ’t Keyserlyck Vlaenderen

Waer by gedesigneert syn

De Groote herwegen Pontwegen

Ende twintig voet Straeten

Gemaekt en gegraveert door

den geadmitteerden Lantmeter

Joannes Baptista Vander

Massen tot Strypen ten Jaere

1794

 

  • Legendecartouche (rechtsonder) geeft de symbolen voor Steenweg, Herrewegh, Pontwegh, 20 voet Straete, Water meulen, Posterye.

  • Schaalstok,(midden onder).

 

Commentaar:

Vander Massen baseert zich bij het ontwerpen van zijn kaart duidelijk op Lecler. Er is de reeds vermelde conventie van 1786 tussen de landmeter en het landscollege. Hij neemt van ‘1784 LECLER’ de overdreven aandacht voor watermolens over. Maar Vander Massen is meer dan Lecler. Hij is de eerste cartograaf van het Land van Aalst die de steenweg van Aalst naar Gent op zijn kaart weergeeft.

            Maar ook bij het weergeven van kleinere wegen zorgt Vander Massen voor een update van zijn gegevens. Bij wijze van voorbeeld geven wij het relaas van de ‘Pollarekassei’ tussen Ninove en Pollare. Ganse deze zaak uitspitten valt buiten het kader van dit artikel, maar toch enige toelichting. Sinds mensenheugenis loopt de weg van Denderwindeke naar Ninove, allebei behorend tot het graafschap Vlaanderen, over Pollare. Deze weg loopt echter over korte afstand door Meerbeke, dat tijdens het Ancien Régime onder Brabant valt. Minstens vanaf de 18de eeuw begint dit voor problemen te zorgen want Brabant heft tol op alles wat over die ‘luttele roeden’ Brabants grondgebied moet trekken. Wanneer Ninove dan in het laatste kwart van die eeuw op een potentiële route komt te liggen tussen enerzijds het Henegouwse steenkoolbekken en anderzijds Gent, Antwerpen en de Verenigde Provinciën is het hek van de dam.

            De Staten van Henegouwen en het Land van Aalst kanten zich tegen een steenweg die Ninove zou aandoen, omdat dit zou impliceren dat Brabant op alle goederen tol kan heffen. Voor Ninove (dat niet tot het Land van Aalst behoort) zit er niets anders op dan de weg naar Denderwindeke iets noordelijker te leggen, buiten het grondgebied van het Brabantse Meerbeke. Najaar 1778 is dit een feit, maar het kasseien van de nieuwe weg zal nog tot 1786 aanslepen.[50] Dat Vander Massen in 1794 deze nieuwe situatie weergeeft, bewijst dat hij oog had voor het bijwerken van de cartografie van het Land van Aalst, ook in zijn details (afb. 2 – Van Denderwindeke naar Ninove).

 

 

1.10. 1793 BOELAREKAART – ‘Generaele kaerte vanden Lande van Aelst’

 

Volledigheidshalve moeten wij ook nog vermelden dat een archiefinventaris van het Land van Aalst uit 1793 melding maakt van een Copie van eene generaele kaerte vanden Lande van Aelst, getrokken uijt eene kaerte wezende alsdan in het Casteel van Boulaere.[51] Toen dit gegeven bij de (her)inventarisatie van het Land van Aalst opdook, ging men er nog vanuit dat de inventaris ongedateerd was en dat hij aangaf dat er slechts één kaart van het Land van Aalst in het landsarchief was.[52] Blijkt nu dat deze inventaris bestaat uit enerzijds een lias, bestaande uit twee katernen en gedateerd 1793, en anderzijds een ongedateerde katern. Inhoudelijk overlappen de twee documenten elkaar voor het grootste deel.

            Uit de inhoud blijkt verder dat deze inventaris geen volledigheid beoogt. Hij is beperkt tot een overzicht ‘kasse’ per ‘kasse’ en ‘berdt’ na ‘berdt’ van het dynamisch archiefgedeelte. Uit de plaatsing als nummer 8 tussen een kaart van het bezit van de Ninoofse abdij in Okegem en een kaart van Oordegem-Smetlede uit 1780 blijkt dat het hier niet kan gaan om de Leclerkaart van 221 op 303 cm. Wat meer dan plausibel is, is dat het gaat om de Horenbaultkaart van 1612. Pro memorie: de vermoedelijke moederkaart uit 1596 meet 115 op 165 cm.

            Hoe moeten wij deze tekst interpreteren?. Het begrip ‘alsdan’ kan alleen verwijzen naar een moment in het verleden. En het enige zinnige moment uit het verleden dat wij ons kunnen voorstellen in de context van de tekst is het moment van het kopiëren. Waaruit dan zou volgen dat de kaart van 1612 in dat jaar gekopieerd wordt op basis van een Horenbaultkaart die op dat moment berust in het kasteel van Boelare.

 

1.11. BALANS VAN EEN INVENTARIS

 

Tot slot van deze inventaris is het wellicht goed nog even op een rij te zetten welke kaarten van het Land van Aalst met zekerheid worden gemaakt tijdens het Ancien Régime:

  • Horenbault maakt in 1596 een eerste kaart.
  • In 1612 volgt een tweede kaart. Wellicht een kopie van de eerste, maar omdat ze niet bewaard bleef, is het moeilijk hier categorische uitspraken over te doen.
  • Sanderus baseert zich op een Horenbaultkaart om in 1644 een gegraveerde editie te maken voor zijn Flandria Illustrata.
  • Omstreeks 1678 maakt Chamlay een kaart, gebaseerd op de door hem naar Frankrijk meegenomen kaart van Horenbault uit 1596.
  • Lecler maakt in 1784 een kopie van de kaart van Horenbault uit 1612.
  • En tien jaar later vervaardigt Vander Massen zijn ‘wegenkaart’ van het Land van Aalst. Een heel rudimentaire kaart, maar zij integreert voor het eerst een aantal nieuwe elementen. Dit terwijl de basisgegevens van Horenbault uit 1596 gedurende bijna twee eeuwen, i.e. tot en met Lecler in 1784, zonder meer zijn overgenomen.

 

2. Van een bourgondisch kasteel in Bontin, een markies van Chamlay en het Land van Aalst

 

Het kasteel van Bontin (Les Ormes, gemeente Aillant-sur-Tholon, arrondissement Auxerre, departement Yonne) komt in ons verhaal een eerste keer ter sprake in 1936 en een tweede maal in 1959. In 1936 verwerft de ‘Bibliothèque nationale’ van Frankrijk de Horenbaultkaart van 1596. Deze koop kadert in een reeks van aanwinsten uit de verzameling van het kasteel van Bontin, aanwinsten die in de tijd gespreid zijn over de veertig jaar tussen 1897 en 1937. Niemand die er voorlopig dieper op ingaat of op zoek gaat naar een verband tussen al deze aanwinsten. In 1954 wordt de bibliotheek echter gecontacteerd door de ‘Bibliothèque municipale’ van Troyes. Een zekere Jean-Camille Niel wil een schenking doen. Het betreft een stapel documenten van uiteenlopend formaat, aangetast door het zonlicht en het vocht, maar toch herkenbaar als werkdocumenten van een 17de-eeuws cartograaf. Op vraag van Myriem Foncin, hoofdconservator van het departement Kaarten en plannen van de ‘Bibliothèque nationale’ vertelt deze Niel in 1959 dat hij de stapel documenten vóór twintig jaar kocht bij een voddenraper. Deze had ze van de afstammelingen van éne François de Laprée, ‘maréchal des logis des armées du roi’, overleden in het kasteel van Bontin op 5 maart 1723. En daar gaat bij Myriem Foncin een belletje rinkelen … Zij legt de link tussen de schenking Niel en de reeks aankopen tussen 1897 en 1937 uit het kasteel van Bontin.[53]

            Bontin heeft dan al een rijke geschiedenis achter de rug. In 1504 wordt dit landgoed van de familie Courtenay tot seigneurie verheven. Via een huwelijk komt het kasteel in het bezit van Maximilien de Béthune (1559-1641), hertog van Sully en invloedrijk minister van de Franse koning Hendrik IV. Een nazaat, overladen met schulden, ziet zich in 1692 verplicht het kasteel te verkopen aan François de Laprée, die het kasteel laat herbouwen. Voor de heraanleg van de tuinen tekent André Le Nôtre, de tuinarchitect van Versailles. Laprée sterft in zijn kasteel in 1713. Tijdens de tweede wereldoorlog resideren achtereenvolgens Duitse en geallieerde troepen in het kasteel.[54]

            Met Laprée, die in 1697 in de adelstand wordt verheven en de titel van ‘baron de Bontin’ aanneemt, hebben wij een link naar de rijke verzameling kaarten en plans die vanaf einde 19de eeuw door verkopen en schenkingen deels wordt verspreid vanuit het kasteel van Bontin. Over deze François de La Prée zijn de verdere gegevens schaars. Hij is waarschijnlijk geboren in 1650, komt op 20-jarige leeftijd in dienst bij de Franse koning en begint er zijn carrière als ‘aide-maréchal des logis’ bij Chamlay. Over deze functie zo dadelijk meer. Gedurende een kwarteeuw blijft hij de nauwste medewerker én een vriend van Chamlay. Van de samenwerking getuigt o.a. een reeks van door de BnF aangekochte kaarten, die Foncin als groep C aanduidt en waarin zich 29 kaarten bevinden die verband houden met oorlogsactiviteiten tussen 1672 en 1692. Vooral dan met militaire operaties in Vlaanderen tussen 1672 en 1678. Foncin omschrijft deze kaarten als documenten opgesteld door de directe bevelhebbers op het terrein of hun naaste medewerkers. Op basis van het geschrift schrijft zij negen kaarten toe aan Chamlay, twee aan Laprée. Verder kan het geen toeval zijn dat Laprée het kasteel van Bontin aankoopt. Het wijst op een meer dan professionele relatie tussen beide personen. Bontin ligt immers op een dertigtal kilometer van het domein van Chamlay (Cham(p)lay, gemeente Joigny, arrondissement Auxerre, departement Yonne).[55]

            Gaan wij nu even dieper in op de figuur van Chamlay, die al zo vaak ter sprake kwam. Een tot voor enige jaren nauwelijks bekend persoon, wat alleen verbazing kan wekken wanneer men zijn indrukwekkende carrière overschouwt. Wij vermeldden al bij de bespreking van zijn kaart dat zijn naam in publicaties uit onze regio als Chamboy of Chamloy werd gespeld. Maar ook in Frankrijk blijft hij relatief onbekend, tot Jean-Philippe Cénat in 2006 aan de ‘Université Paris I’ een doctoraat verdedigt over Chamlay. Het resultaat werd vorig jaar gepubliceerd.[56] De auteur heeft het in zijn ondertitel niet toevallig over “le stratège secret de Louis XIV”. Chamlay is dan ook een atypische persoonlijkheid binnen de generale staf van Lodewijk XIV. Chamlay moet een bescheiden en terughoudende persoon zijn geweest. Zo meldt Cénat dat er geen enkele betrouwbaar portret van Chamlay bestaat. Voor de cover van zijn boek moet hij zich behelpen met een detail uit een schilderij dat Lodewijk XIV tijdens het beleg van Bergen in 1691 voorstelt. Op de achtergrond een anonieme figuur waarvan men veronderstelt dat het Chamlay zou kunnen zijn … Verder houdt Chamlay – ondanks zijn groeiende invloed – vast aan zijn oorspronkelijke titel die in geen enkele verhouding meer staat tot zijn werkelijke rol als voornaamste militaire raadgever van Lodewijk XIV.

            Verder is Chamlay ook van bescheiden komaf. Zijn volledige naam luidt Jules-Louis Bolé, heer van Chamlay. Nu zijn de Bolés geen geslacht van rijke burgers of grootgrondbezitters. Afkomstig uit de Oise trekt Alexandre-Simon Bolé (1607-1673) naar Parijs en hij is de eerste van de familie die de maatschappelijke ladder bestijgt. Op het einde van een succesvolle carrière, die zich hoofdzakelijk afspeelt in het militaire milieu, koopt Alexandre-Simon in 1670 het ambt van ‘maréchal général des logis’. Duidelijk met de bedoeling een carrière voor zijn zoon te creëren. Wanneer deze zoon in 1650 in Parijs wordt gedoopt krijgt hij de voornamen Jules-Louis mee, naar kardinaal Mazarin en Lodewijk XIV. Jules-Louis Bolé, de latere Chamlay, krijgt zijn opleiding bij de jezuïeten van het ‘Collège de Clermont’, het meest befaamde en meest prestigieuze college van Frankrijk (nu: ‘Lycée Louis-le-Grand’ in hartje Parijs). Hij studeert er af in 1668, maar het zal nog tot 1672 duren vooraleer hij voluit gaat voor het ambt dat zijn vader in 1670 voor hem kocht. Korte tijd later trekt vader Alexandre-Simon Bolé zich terug op zijn landgoed in het Bourgondische Chamlay.[57]

            Wat is nu de functie van een ‘maréchal général des logis’ ? In zijn volle lengte luidt de titel ‘maréchal des logis des camps et armées du roi’. Deze functie bestaat er essentieel in te zorgen voor de legerverplaatsingen en de kampementen. In de praktijk vallen hieronder het uitstippelen van de te volgen routes, het opstellen van de marsbevelen, het plannen van de inkwartiering, de foerage voor mens en dier. Een grondige kennis van het terrein waarop de militaire operaties zich zullen afspelen, is dan ook onontbeerlijk. Hij moet een goed geograaf zijn en een ervaren topograaf en mathematicus. En indien enigszins mogelijk moet hij beschikken over betrouwbaar kaartmateriaal want hij moet een grondige kennis hebben van het terrein waarop toekomstige militaire operaties zich zullen afspelen. Omdat hij de voornaamste geografische informatiebron van het leger is, kan een ‘maréchal général des logis’ deze taakomschrijving echter ver overschrijden. Hij woont vaak de vergaderingen van de legerleiding bij en kan zo de strategische keuzes meebepalen.[58] Chamlay zal bewijzen dat hij volop van deze opportuniteiten kan gebruik maken, maar anderzijds houdt hij levenslang vast aan de wat miskende en in se weinig prestigieuze titel van ‘maréchal général des logis’.

            Jules-Louis Bolé (later: marquis de Chamlay) neemt vanaf 1672 deze taak volledig op zich. Datzelfde jaar begint de ‘guerre de Hollande’ of Hollandse oorlog die pas zal eindigen met de vredesverdragen van Nijmegen (1678) en wordt uitgevochten tussen Frankrijk en de Verenigde Provinciën met hun respectievelijke bondgenoten. Ondanks zijn naam speelt deze oorlog zich voor een groot deel af op het grondgebied van de Zuidelijke Nederlanden, niet in het minst in het Land van Aalst, de kasselrij Oudenaarde en Henegouwen. Als 22-jarige ontpopt de latere Chamlay zich tot een alom geprezen, geniale medewerker. Reeds in de eerste jaren noemt de latere ‘maréchal de Luxembourg’ hem une carte vivante, die in staat is een kaart te maken van iets wat hij eenmalig ziet. Tijdgenoten roemen hem om zijn plannen, die even volmaakt zijn als de auteur is in dat genre. Zijn kaarten en plans gaan bovendien gepaard met beschrijvingen die waarachtige geografische verhandelingen zijn.[59] Kortom, hij is de perfecte ‘maréchal général des logis’.

            Het verbaast dan ook niemand dat Louis II de Bourbon-Condé, bekend als ‘le Grand Condé’ en bevelhebber van het Franse leger in Vlaanderen, hem in de lente van 1674 opeist voor zijn staf. Voor de campagne van 1675 besluit Lodewijk XIV persoonlijk het bevel op zich te nemen voor het leger in onze gewesten, met Condé aan zijn zijde en Chamlay als hoofd van de legerstaf.[60] Vanaf 1678 gaat de koning niet meer op veldtocht zonder hem. Met dank aan zijn geografische en logistieke kwaliteiten wordt Chamlay één van de bevoorrechte militaire raadgevers van Lodewijk XIV, een positie die hij tot 1709 zal bekleden. De koning verheft Chamlay tot markizaat waardoor Jules-Louis Bolé zich voortaan ‘marquis de Chamlay’ mag noemen.[61] Vanaf 1709 is de invloed van Chamlay tanend, hij overlijdt kinderloos en ongetrouwd in 1719.[62]

            Keren wij nu even terug naar de periode 1672-1678, de Hollandse oorlog. Zowel Chamlay als zijn assistent, later ook vriend De Laprée neemt deel aan de veldtocht in Vlaanderen.[63] Uit alle regionale en lokale historische studies die dit tijdssegment behandelen, blijkt dat de aanwezigheid van de Franse troepen frequent en alomtegenwoordig is in onze regio. Tijdens de winter van 1677-1678 bereidt Chamlay het beleg van Gent voor. De stad valt effectief op 12 maart 1678. Ieper volgt op 25 maart. De krachtsverhoudingen liggen nu ongeveer vast, het is wachten op de vrede van Nijmegen die op 10 augustus 1678 wordt gesloten tussen Frankrijk en de Verenigde Provinciën. Van mei tot augustus 1678 blijven ‘maréchal de Luxembourg’ en Chamlay achter in Vlaanderen om er de controle uit te oefenen.[64] Het regionale en lokale bestuur is immers op non-actief gezet. In de resolutieboeken van het Land van Aalst is er een hiaat tussen 28 april 1678 en 14 maart 1679.[65] Het zal immers nog tot 5 februari 1679 duren vooraleer de laatste belligerenten, Frankrijk en de Duitse keizer, ook vrede sluiten.

            Hoe Horenbaults kaart van 1596 in de Parijse Bibliothèque nationale belandde, is nu wel duidelijk. Zij werd verworven uit de collectie van het kasteel van Bontin. Daar blijft een machtige collectie cartografisch materiaal achter bij het overlijden van François de Laprée in 1713 en van zijn collega en vriend Chamlay in 1719. Deze laatste had de kaart van Horenbault ongetwijfeld in handen gekregen tijdens de Hollandse oorlog. Meer dan waarschijnlijk in de zomer van 1678, een relatief rustige periode voor Chamlay die van deze rust profiteert om de kaart van 1596 te ‘kopiëren’, maar ze wel reduceert tot de voor hem belangrijke informatie. Waar of bij wie Chamlay de kaart verwerft is onbekend. Ook over de manier waarop tasten wij in het duister, alhoewel hier wel een hypothese kan geformuleerd worden. Meer dan waarschijnlijk is het géén oorlogsbuit en wordt ze niet zo maar ergens weggeroofd. Onder de tientallen kaarten die de ‘BnF’ uit het kasteel van Bontin verwerft, vormt de Horenbaultkaart immers een vreemde eend in de bijt.[66] Uit het overzicht van Myriem Fontin blijkt dat het de enige kaart is die niet van ‘Franse makelij’ is. Alle andere kaarten zijn van de hand van het duo Chamlay-Laprée, van hun directe medewerkers of van hun voorgangers. Ook wanneer het gaat over regionale of lokale kaarten van regio’s uit de Zuidelijke Nederlanden, de Verenigde Provinciën of het Duitse keizerrijk. Chamlay trekt dus niet op kaartenroof om interessant materiaal naar Frankrijk over te brengen. Anders had hij vast en zeker ook de kaart van Gent meegeroofd, die Horenbault in 1619 maakt van de stad Gent en omgeving en die ophangt in de schepenzaal van het Gentse stadhuis terwijl het Franse leger er toch alle macht heeft na de inname van de stad in maart 1678. Dit alles zou erop kunnen wijzen dat Chamlay de Horenbaultkaart van het Land van Aalst op een of ander manier via reguliere kanalen verwerft. Dat dit bij het Land van Aalst of een andere openbare instelling mogelijk was, is zeer onwaarschijnlijk. Een particulier is een plausibeler hypothese.

 

 

3. Onderlinge afhankelijkheid en eigen inbreng van de kaarten

 

Op basis van externe bronnen komen wij tot volgend beeld. Horenbault maakt in 1596 een kaart van het Land van Aalst. In opdracht van wie? Blijkbaar is ze bestemd voor aartshertog Albrecht, maar het bewaarde exemplaar is nooit afgewerkt en heeft nooit zijn bestemmeling bereikt. Waar wordt ze bewaard tot Chamlay haar in 1678 of daaromtrent verwerft en meeneemt naar Frankrijk? Het is niet uitgesloten dat Horenbault de originele kaart aanvankelijk zelf bewaart. Ook Jacob van Deventer houdt zijn zogenaamde minuten in persoonlijk bezit. En wanneer graaf Ferraris zijn kaart in drie exemplaren aflevert, behoudt de Habsburgse monarchie als opdrachtgever zich het originele werkexemplaar voor en dat wordt ook nu nog in Wenen bewaard.

            In 1612 laat het landscollege van het Land van Aalst door Horenbault een kaart maken. Waarschijnlijk een kopie van of minstens gebaseerd op zijn kaart van 1596. Jammer genoeg is deze kaart verloren gegaan. Op één van beide kaarten moet Sanderus zich gebaseerd hebben voor zijn gegraveerde versie. In 1678 kan Chamlay de Horenbaultkaart van 1596 naar Frankrijk meenemen waar hij persoonlijk een kopie maakt. De kaart van 1612 wordt op haar beurt gekopieerd door Lecler in 1784. De Gentenaar Lecler is op dat moment geen onbekende in het Land van Aalst. Rond datzelfde jaar maakt hij (of krijgt hij een contract tot het maken van) leggers van onroerende goederen met kaarten voor Rozebeke (1783), de dorpen van het Land van Schorisse (1784), Sint-Blasius-Boekel (1785) en Sint-Kornelis-Horebeke (1786).[67] Lecler dient dan weer als basis voor de ‘wegenkaart’ van Vander Massen uit 1794. Jan Baptist Vander Massen is actief op velerlei terreinen. Wij vermeldden reeds de ‘Conventie Vermassen relatif tot de caerte van t land’ uit 1786. In 1781 maakt hij een legger van onroerende goederen met zeven gekleurde kaarten van Aaigem-Vlekkem.[68] Verder is er een gedeeltelijke plattegrond van Zottegem bewaard, die Vander Massen in 1784 maakt naar aanleiding van een diefstal.[69] Met zijn wegenkaart uit 1794 voor ogen is het merkwaardig dat Vander Massen reeds jaren voordien betrokken is bij de aanleg van nieuwe steenwegen. In 1778 maakt hij een ontwerptekening voor de weg Henegouwen-Aalst over Oudenaarde en Ronse. Zes jaar later doet hij hetzelfde voor de nieuwe steenweg van Etikhove naar de weg Oudenaarde-Ronse.[70]

            Dirk Van de Perre wees reeds in 1990 op het belang van de parallelle lezing van het kaartmateriaal. Hij past dit toe op de Horenbaultkaart van 1596, de Horenbaultkaart van 1612 (zoals hij de Leclerkaart noemt) en de Sanderuskaart van 1644.[71] Het lag oorspronkelijk in de bedoeling dit onderzoek uit te diepen en uit te breiden naar de nu leesbaarder geworden Leclerkaart en de kaarten van Chamlay en Vander Massen. Niet alleen bleek dit onmogelijk binnen het voorziene tijdsbestek, maar vooral kwamen wij tot de vaststelling dat een grondige parallellezing detailonderzoek vergt, dat enkel kan gebeuren door onderzoekers die de lokale situatie zeer goed kennen. Vandaar dat wij met de Erfgoedcel Aalst en in samenwerking met lokale historici en heemkundigen een project willen opzetten dat dergelijk onderzoek kan uitvoeren voor meerdere regio’s van het Land van Aalst. In dit artikel zullen wij ons dan ook beperken tot het hernemen van de vaststellingen van 1990 en die bevestigen, c.q. tegenspreken op basis van Chamlay en Vander Massen. Voor de regio Ninove zullen wij wel een paar voorbeelden kunnen geven die aangeven wat micro-onderzoek kan opleveren.

            Beginnen wij met de zes opvallende punten van algemene gelijkenis die in 1990 zijn vastgesteld. Drie elementen (grenzen van de baronnieën en enclaves; taal van de teksten; cartouches en schaalaanduiding ) zijn niet relevant voor Chamlay en Vander Massen. Mar Chamlay en Vander Massen karteren in grote lijnen hetzelfde gebied als de andere kaarten, i.e. het Land van Aalst en de aangrenzende gebieden van de stad Gent, het Land van Dendermonde, West-Brabant, Noord-Henegouwen en de kasselrij Oudenaarde. Chamlay laat wel een strook weg boven de lijn Sint-Martens-Latem – Schoonaarde en de hele zone ten westen van de lijn Elsegem – Rozenaken/Russeignies. Vander Massen beperkt zich voor de streken buiten het Land van Aalst tot de grote verbindingswegen en laat de gebieden ten westen en ten noorden van de Schelde al helemaal blanco. Verder zijn alle kaarten correct georiënteerd en geven zij met dezelfde details het netwerk van de waterlopen weer. Vander Massen geeft de loop van de Mark, een bijrivier van de Dender in het zuidoosten van het Land van Aalst, niet weer. Chamlay neemt echter net zoals Sanderus en Lecler een foutieve loop over van Horenbault.[72] Op alle vier de kaarten loopt de Mark ten oosten van Lessen verder naar het zuiden, buiten het gekarteerde gebied. Merkwaardig is wel dat Chamlay op zijn kaart door een enkelvoudige kronkellijn de correcte loop richting ‘Akeren’ (Deux-Acren) lijkt te suggereren. Een derde element, de natuurlijke en menselijke elementen weergegeven op de kaarten, zijn – rekening houdend met de gebruikte schaal – eveneens gelijkwaardig.

            Tussen Horenbault en Sanderus zijn nog verdere gelijkenissen vastgesteld.[73] Wat blijft daarvan over bij Chamlay en Vander Massen? Geen van beiden duidt om evidente redenen de baronnieën aan. Vander Massen geeft evenmin de heuvelrug van de Vlaamse Ardennen weer, wat een bijkomende aanwijzing is dat hij de kaart van Lecler in zijn kaart compileert. Deze had evenmin aandacht voor die unieke reliëfaanduiding. Chamlay geeft deze heuvelrug wel gedetailleerd weer. Ten noorden van Ronse zien wij een kronkelende lijn van verticale streepjes die in het uiterste westen van de kaart vertrekt en doorloopt tot halfweg Ronse – Flobecq /Vloesberg. Net zoals op de Horenbaultkaart van 1596. Waar Horenbault en Sanderus het Land van Dendermonde gedeeltelijk verkeerd situeren[74], worden zij hierin niet gevolgd door Vander Massen die ook hier op een lijn zit met Lecler. Een vergelijking van de tekstgedeelten levert ook interessante vergelijkingspunten op. Nemen wij hier het voorbeeld van de dorpsnaam Sint-Antelinks. Horenbault, Chamlay én Lecler hebben het over ‘Sententelins’. Sanderus zit met ‘Sententelis’ op dezelfde golflengte. Ook hier heeft Vander Massen weer een eigen inbreng. Hij schrijft ‘St Antelinx’. Sprekend over Erwetegem hebben alle cartografen van Horenbault tot Lecler het over ‘Eerteghem’, terwijl Vander Massen de huidige schrijfwijze hanteert.

            Wij vermeldden reeds dat de steenweg Aalst-Gent pas bij Vander Massen op de kaart wordt gezet terwijl hij dan al bijna een eeuw oud is. De zaak van de Pollarekassei geeft aan dat deze landmeter actief begaan was met het actualiseren van de cartografie van het Land van Aalst. En dat was geen overbodige luxe. Het Land van Aalst wordt na twee eeuwen in grote lijnen nog altijd op de kaart gezet zoals Horenbault dat – overigens verbluffend nauwkeurig – in 1596 doet. Wij laten nu even de in 1777-1778 uitgebrachte ‘carte marchande’ van Ferraris buiten beschouwing. Wij geven een laatste voorbeeld van deze cartografische stilstand: de molens in Denderwindeke. Horenbault tekent in 1596 correct een windmolen ten zuidoosten van Denderwindeke op de weg naar Lieferinge. Deze molen wordt vermeld in een bron van 1604 als ‘de wintmuelen van Denderwindeke’, eigendom van de heer van Wedergrate.[75] Een situatie die Lecler nog in 1784 overneemt, terwijl Ferraris in het voorgaande decennium reeds twee windmolens tekent: de reeds vermelde en een tweede ten noordwesten van Denderwindeke, later bekend onder de naam Schone Godmolen (afb. 3 – Windmolens in Denderwindeke). Deze paar voorbeelden geven aan hoe verrijkend een gedetailleerde lezing van het kaartmateriaal voor het Land van Aalst tijdens het Ancien Régime kan zijn. Wij hopen – met de hulp van onderzoekers uit andere regio’s - dit in de toekomst nog meer te kunnen stofferen

 

Besluit

 

Deze update van het onderzoek naar de cartografie van het Land van Aalst tijdens het Ancien Régime heeft ongetwijfeld een aantal vragen kunnen beantwoorden die ruim twee decennia geleden nog onbeantwoord moesten blijven. Andere, nieuwe vragen stellen zich echter. De hele problematiek van het aantal karteringen en vooral van de onderlinge (on)afhankelijkheid van de bewaard gebleven kaarten is er niet eenvoudiger op geworden.

            Toch wensen wij een (voorlopig) besluit te trekken op basis van een status quaestionis van het onderzoek op dit ogenblik. Dit besluit kunnen wij niet hard maken met doorslaande argumenten of waterdichte bewijzen. Integendeel. Het is eerder een werkhypothese die als enige verdienste heeft dat zij niet wordt tegengesproken door één van de elementen die bij het onderzoek naar boven kwamen. Geen fundamenteel gegeven dat te nemen of te laten is, maar een werkplatform waarop kan voortgebouwd worden. Met deze gedachte in het achterhoofd durven wij volgend besluit formuleren.

            Jacques Horenbault maakt in 1596 een voor die tijd verrassend nauwkeurige kaart van het Land van Aalst. De opdrachtgever is onbekend en er is archivalisch geen enkele link bekend naar (het bestuurscollege van ) het Land van Aalst. Of de bestemmeling – aartshertog Albrecht – bereikt werd, is ook al onzeker. Bovendien zijn er aanwijzingen dat de kaart een eerste versie is. Wij schuiven als hypothese naar voor dat deze Horenbaultkaart uit 1596 te identificeren is met de in 1793 vermelde Boelarekaart (zie inventaris, punt 1.10). Zij zou dan ten laatste in 1612 in het kasteel van Boelare zijn beland.

            Daar kan het Land van Aalst in dat jaar een kopie hebben laten maken en daar zou Chamlay haar dan ca. 1678 hebben verworven. Intussen maakt Sanderus gebruik van een Horenbaultkaart voor de gegraveerde kaart in zijn Flandria Illustrata. Mocht de Horenbaultkaart van 1612 ooit nog opduiken dan zou daarop in onze hypothese een verwijzing naar Boelare moeten gevonden worden. Deze gang van zaken is de enige die kan verklaren waarom er in de 18de eeuw sprake is van een kaart op relatief klein formaat in de archieven van het Land van Aalst én van een kaart in het kasteel van Boelare.

            In 1783/1784 maakt Lecler dan zijn kopie van ‘1612 HORENBAULT’ en belooft hij de kaart van 1612 te ‘restaureren’. Maar maakt hij deze belofte ook waar? Of raakt de (zwaar?) beschadigde kaart verloren tijdens de troebele jaren van de Franse overheersing? Of overleeft zij de penibele omstandigheden niet waaronder het archief van het Land van Aalst wordt bewaard in de eerste helft van de 19de eeuw?

            In 1794 innoveert Vander Massen dan de cartografie van het Land van Aalst. Of hij ook zijn ‘kaartboek’ realiseert waartoe hij in 1786 opdracht krijgt, blijft een onbeantwoorde vraag. Zoals er nog zo veel zijn in de cartografische geschiedenis van het Land van Aalst. Vander Massen innoveert, maar sluit ook een hoofdstuk af. Een hoofdstuk dat begint bij de Horenbaultfamilie van schilders-cartografen – met Jaccques Horenbault als prominente vertegenwoordiger voor het Land van Aalst – en eindigt met de landmeter Vander Massen. Ferraris gaf in 1771-1778 de aanzet voor de grote vernieuwing. In de toekomst zouden professionele topografen zoals Philippe Vandermaelen en de voorlopers van het Nationaal Geografisch Instituut de toon aangeven.

 

 

Bibliografie

 

Deze bibliografie geeft enkel de titels die herhaaldelijk werden gebruikt. Publicaties, die slechts sporadisch of éénmalig voorkomen, worden enkel in de voetnoten geciteerd.

 

AALST 1976                         

Aalst in kaart, beeld en prent : vijf eeuwen iconografie en cartografie van Aalst : catalogus van de tentoonstelling in het Stedelijk Museum – Oud Hospitaal te Aalst 23 oktober – 28 november 1976, Aalst, Dirk Martenscomité, 1976, 171 p. + ill.

 

CÉNAT 2011                         

Jean-Philippe CÉNAT, Chamlay : le stratège secret de Louis XIV, (Portraits), Paris, Belin, 2011, 203 p.

 

COCK 1988                           

Marcel COCK, De oudste meesterkaart van het “Land van Aalst” : de “Caerte en(de) discriptie figuerative van(de) gheel den Lande van Aelst” door Jacques Horenhault in 15[9]6, in: Het Land van Aalst, 40, 1988, (5-6), p. 234-246.

 

DE LEEUW 1997                  

Sofie DE LEEUW, De familie Horenbault (ca. 1464-1626), een eeuw cartografie te Gent : een biografische en cartografische studie, 2 dl., Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1997.

 

DU BUS 1937                        

Charles DU BUS, Cartes manuscrites inconnues des provinces  françaises acquises par la Bibliothèque nationale, in: Ministère de l’Education nationale. Comité des travaux historiques et scientifiques. Bulletin de la section de géographie, 52, 1937, p. 1-12.

 

FONCIN 1970                       

Myriem FONCIN, La collection de cartes d’un château bourguignon : le Château de Bontin, in: Actes du 95e Congrès national des Sociétés savantes. Géographie, Reims, 1970, p. 43-75.

 

MAHIEU 1997                                  

Etienne MAHIEU, De restauratie van de kadasterkaart van het land  van Aalst van Lecler, in: Claire VAN DAMME (red.); Paul DARGE (med.); Francisca VANDEPITTE (med.), Papier : beeld en ruimte: behoud en  recyclage, Gent, Academia Press, 1997, p. 11-25.

 

VAN DE PERRE 1990                     

Dirk VAN DE PERRE, De twee Horenbaultkaarten (1596 en 1612)  en de Sanderuskaart (1644) van het Land van Aalst: onderlinge afhankelijkheid, - Het Land van Aalst, 42, 1990, (1), p. 13-25.

 

VAN ELSLANDE & DE KRAKER 2006       

Rudy D.A. VAN ELSLANDE en Adriaan M.J. DE KRAKER, De  familie Horenbault: renaissancekunstenaars en cartografen te Gent en daarbuiten (ca. 1460 tot ca. 1630), in: Jaarboek Oudheidkundige  Kring “De Vier Ambachten” (Hulst), 2004-2006, p. 7-172.

 

 

Bijlagen

 

Bijlage 1: Contract tussen Jacob Jozef Lecler, landmeter, en de Gedeputeerden van de twee Steden en het Land van Aalst om een authentieke kopie te vervaardigen van de oude landkaart van het Land van Aalst, 20 januari 1783.

AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 3804: Contract (…).

 

Hedent daete onderschreven is Jacobus Josephus Lecler Lantmeter geadmitteert in den raede van Vlaenderen geconveniert over het maecken autenticque copie van d’oude Lantkaerte van den geheelen Lande van Aelst met d’Edele heeren gedeputeerde van den selven Lande voor eene somme van twaelf hondert guldens courant, daeronder begrepen de devoiren van confrontatie, vaccatien ter plaetse, en alle andere reets gedaen ende nog te doen, welcke Lantkaerte teenemael sal voltrocken sijn met het eijnde der aenstaende maend Junij 1783, ende ter rekeninge van welcke somme hij J.J. Lecler hedent bekent ontfangen te hebben eene ordonnantie van vier hondert guldens, courant.

T’oorkonden 20 Januarii 1783.

(getekend) J. Lecler

 

Bijlage 2: Levering en eindafrekening van de kaart van Lecler in de resolutieboeken van het Land van Aalst, 6 augustus 1784.

AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 87: Register van resoluties 02.07. 1783-31.05.1785, fol. 141v-142v.

 

Ten voornoemden daege [i.e. 6 augustus 1784] heeft den Lantmeter Lecler overgebraght de landcaerte van geheel den Lande van Aelst, bij hem gemaeckt, naer d’oude originele caerte de welcke, door haere oudheijt niet meer gebruijckelijck en was, ende om welcke onbruijckbaerheijt hij Landmeter Lecler de oude originele caerte niet en heeft mogen transporteren buijten desen Landhuijse, gelijk hij oock eenige voijagien heeft moeten doen, tot confrontatie op de plaetsen alwaer de originele caerte door oudheijt versleten was, ter causen van alle welcken den selven Lantmeter Lecler te kennen gaf, dat hij hadde moeten doen veele extraordinaire onkosten ende devoiren.

1° uijtdien hij altijd hadde moeten vacheren binnen desen Landhuijse, buijten sijnen huijse ende domicilie den tijd van 302 daegen.

2° dat hij geduerende alle den gemelden tijd hadde moeten betaelen sijne montkosten in eene herberge independent van eenen gast ofte medewercker die hij hadde gebruijckt den tijd van 120 daegen.

            Insererende uijt alle dies dat hij voor de geconvenierde somme van twee hondert ponden grooten, niet en konde worden gedesinteresseert voor alle extraordinaire devoiren en onkosten hier vooren vermelt, ende gevolgentlijck versoghte hij Lecler eenen merckelijcken geproportioneerden bijlegh, waerop geleth is het collegie met hem Lecler naerder geconveniert, dat hij boven de wercken als Landmeter, t’sijnen koste door eenen schilder sal doen schilderen, de postueren ende andere ambelissementen op de originele oude caerte te bevinden, dat hij daervooren, ende voor alle het gene hiervooren vermelt, in plaetse van twee hondert ponden grooten zal hebben achthien hondert guldens courant, waermede alle sijne pretensien ten laste van desen Lande sullen komen te cesseren.



[1] Over de lotgevallen van het landsarchief tussen 1796 en 1854 handelt Herman VAN ISTERDAEL, Archief van het Land van Aalst 1342-1796 (1814), (Rijksarchief te Beveren. Inventarissen, 11), Brussel, 1194, p. 144-149. Deze inventaris vermeldt overigens de Leclerkaart op p. 368 met de vermelding: “Wordt bewaard : Stadsarchief Aalst, nr. 229”.
[2] M.A.S., Grootste gerestaureerde kaart ter wereld in Aalsters bezit, in: Het Volk. Editie Oost-Vlaanderen, 9 september 1994, p. 11.
[3] MAHIEU 1997, p. 15. Naar veelvuldig gebruikte literatuur verwijzen wij met opgave van de auteursnaam (of het hoofdwoord) en van het publicatiejaar, eventueel gevolgd door de paginering. De volledige titelbeschrijving vindt men in de bibliografie achteraan.
[4] Ibid.; AALST 1976, p. 25.
[5] MAHIEU 1997, p. 11-25; M.A.S., o.c., p. 11
[6] De informatie over de opeenvolgende bewaarplaatsen van de Leclerkaart in de loop van de 20ste eeuw danken wij aan Luc Geeroms, conservator van het Aalsterse stedelijk museum en medebestuurslid van Het Land van Aalst.
[7] De digitalisatie gebeurt door de firma Pictura uit het Nederlandse Heiloo (mededeling Raf De Mey/Erfgoedcel Aalst).
[8] AALST 1976, 171 p. + ill.
[9] COCK 1988 en VAN DE PERRE 1990.
[10] Voor een gedetailleerde beschrijving verwijzen wij graag naar COCK 1988. Wij nemen in dit artikel alleen de meest elementaire gegevens over.
[11] De schrijfwijze van de naam van de cartograaf en de datering komen nog ter sprake in de commentaar bij deze kaart.
[12] Een reproductie op ca. 50 % van de ware grootte werd in 1988 uitgegeven door de Geschiedkundige Vereniging Het Land van Aalst, ter gelegenheid van haar veertigjarig bestaan. Op internet circuleert een scan op 300 dpi, o.a. via Wikimedia. 
[13] Alle metrische gegevens nemen wij over van de catalogusbeschrijving van de ‘Bibliothèque nationale de France’ (BnF) in Parijs.
[14] DU BUS 1937, p. 9.
[15] Elisabeth DHANENS, Kanton Sint-Maria-Horebeke, (Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen, 7), Gent, 1971, p. 9.
[16] DU BUS 1937, p. 9 geeft als schaal 1 : 23175 en wordt hierin gevolgd door COCK 1988, p. 242. Ook in de catalogus van de BnF vinden wij deze schaal terug. Gezien het gekarteerde gebied en met de grootte van de kaart voor ogen moet dit gegeven verkeerd zijn. Du Bus gebruikte bij zijn berekening de Pruisisch-Rijnlandse roede van 3,766 m terwijl het evident is dat Horenbault de Aalsterse roede van 5,544 m bedoelde.
[17] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 4: Register van resoluties 24.09.1585-01.03.1614.
[18] GENT. Rijksarchief, Kaarten en plans, nr. 97. Over deze kaart o.a. A. DEJARDIN, Cartes de la Flandre ancienne et moderne, plans de la ville de Gand, Gand, 1867, p. 34-35; Raf VAN DEN ABEELE, De Horenbault-kaart van de Brugse Vaart (1615), in: Liber Amicorum Achiel De Vos, Evergem, 1989, p. 197-206; Leen CHARLES, Marie-Christine LALEMAN, Daniel LIEVOIS en Peter STEURBAUT, Van walsites en speelhoven : het Vrije van Gent bij Jacques Horenbault (1619), Gent, Stadsarchief-De Zwarte Doos, 2008, p. 30.
[19] FONCIN 1970, p. 47 et 69.
[20] Herman VAN ISTERDAEL, Archief van het Land van Aalst 1342-1796 (1814), (Rijksarchief te Beveren. Inventarissen, 11), Brussel, 1194, p. 76.
[21] DU BUS 1937, p. 9. Ook in de catalogus van de BnF blijft men bij die lezing.
[22] COCK 1988, p. 235.
[23] AALST 1976, p. 13.
[24] Elisabeth DHANENS, Kanton Sint-Maria-Horebeke, (Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen, 7), Gent, 1971, p. 9. De auteur aarzelt tussen 1606 en 1616. Volgens COCK 1988 geeft zij in haar handschriftelijke notities (bewaard op de Dienst voor Culturele Aangelegenheden van de Provincie Oost-Vlaanderen)aan dat het cijfer van het honderdtal ook een 5 kan zijn.
[25] DU BUS 1937, p. 9. Ook in deze volgt de BnF nog steeds Du Bus.
[26] FONCIN 1970, p. 69. COCK 1988, p. 242-244 volgt de lezing van Foncin en onderbouwt haar keuze.
[27] VAN ELSLANDE & DE KRAKER 2006, p. 136 en 141-142.
[28] VAN ELSLANDE & DE KRAKER 2006, p. 141 en 169.
[29] Edmond DE BUSSCHER, Recherches sur les peintres et sculpteurs à Gand, aux XVIe, XVIIe et XVIIIe siècles, Gand, E. De Busscher et fils, 1866, p. 97.
[30] VAN ELSLANDE & DE KRAKER 2006, p. 141.
[31] De auteurs begaan een gelijkaardige fout in verband met hun nummers 53 (‘Kaart van de stad Gent, Vrydtgracht e.a. 1619’) en 54 (‘De wateren in en rond Gent, 1619’). Een detailbespreking valt buiten het kader van dit artikel, maar het is overduidelijk dat de tweede kaart, zogezegd bewaard in een kopie uit 1762 naar een origineel van Horenbault uit 1619, een kopie is van de waterwegen in Gent en omgeving, gemaakt op basis van de eerste kaart naar aanleiding van het graven van de Gentse Coupure vanaf 1751. Volgden zij in dit laatste geval COCK 1988, p.237-238?
[32] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 4: Register van resoluties 24.09.1585-01.03.1614, ongefolieerd / 28 november 1613.
[33] Zie de titelcartouche van ‘1784 LECLER’.
[34] Voor een gedetailleerde beschrijving verwijzen wij graag naar VAN DE PERRE 1990. Wij nemen in dit artikel alleen de meest elementaire gegevens over.
[35] VAN DE PERRE 1990, p. 18-20.
[36] FONCIN 1970, p. 50.
[37] De kaart draagt nog steeds deze titel in de catalogus van de BnF. Nochtans wijst Elisabeth DHANENS, Kanton Sint-Maria-Horebeke, (Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen, 7), Gent, 1971, p. 9 er reeds op dat het gaat om een kaart van het Land van Aalst en legt zij de link met de kaart ‘1596 HORENBAULT’.
[38] Uit de catalogusbeschrijving van de ‘Bibliothèque nationale de France’ (BnF) in Parijs.
[39] FONCIN 1970, p. 72.
[40] CÉNAT 2011, passim.
[41] FONCIN 1970, p. 72.
[42] Elisabeth DHANENS, Kanton Sint-Maria-Horebeke, (Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen, 7), Gent, 1971, p. 9;
[43] AALST 1976, p. 23.
[44] FONCIN 1970, p. 72. Deze kaart wordt bewaard in PARIJS. Bibliothèque national de France, Cartes et plans onder het nummer GE D- 3109
[45] Herman VAN ISTERDAEL, Archief van het Land van Aalst 1342-1796 (1814), (Rijksarchief te Beveren. Inventarissen, 11), Brussel, 1194, p. 79-80.
[46] Alle gegevens en citaten uit AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 84: Register van resoluties 04.01.1758-18.12.1764, 16 april en 11 mei 1764.
[47] Alle gegevens gebaseerd op Léopold DEVILLERS, Inventaire des Cartes et Plans, manuscrits et gravés, qui sont conservés au dépôt provincial des Archives de l’État à Mons : publié par ordre du Gouvernement et du Conseil provincial, Mons, Imprimerie Albert Duquesne, 1870, p. 39-40 et 53-56.
[48] Voor een uitvoerige, technische omschrijving van de gebruikte materialen zie MAHIEU 1997, p. 12-13.
[49] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 87: Register van resoluties 02.07. 1783-31.05.1785, fol. 141v-142v.
[50] De ganse problematiek van de ‘Pollarekassei’ vanuit Ninoofs standpunt vindt men bij Hendrik VANGASSEN, Geschiedenis van Ninove. 2, Ninove, De Toren, 1960, p. 511-519. Voor de tussenkomsten van het Land van Aalst verwijzen wij naar volgend bronnenmateriaal: AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 87: Register van resoluties 02.07.1783-31.05.1785, 12 en 27 mei en 10 en 11 augustus 1784; AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 88: Register van resoluties 01.04.1785-23.12.1786, 30 november 1785.
[51] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 591: Inventaris van het archief van het Land van Aalst, 1793. Vroeger GENT. Rijksarchief. Varia D, nr. 1085.
[52] VAN DE PERRE 1990, p. 16-17.
[53] FONCIN 1970, p. 43.
[54] FONCIN 1970, p. 51-53.
[55] FONCIN 1970, p. 49-50 en 50-53. Het kasteel van Cham(p)lay wordt in 1822 afgebroken. Dat van Bontin wordt ook nu nog door afstammelingen van Laprée bewoond en herbergt nog steeds een rijk archief van cartografisch en ander materiaal, o.a. vier banden met de marsorders en in drie gevallen de bijhorende kaarten voor de operaties in Vlaanderen tijdens de jaren 1672 en 1675-1677.
[56] CÉNAT 2011, 203 p.
[57] CÉNAT 2011, 9-13.
[58] Jean-Philippe CÉNAT, Les fonctions de maréchal général des logis à l’époque de Louis XIV, in: Revue historique des armées, 257, 2009, [En ligne], mis en ligne le 09 mars 2011. URL : http://rha.revues.org/index6874.html. Consulté le 26 avril 2012.
[59] CÉNAT 2011, p. 19-20 en 24..
[60] CÉNAT 2011, p. 29-31..
[61] Jean-Philippe CÉNAT, Chamlay (1650-1719), le stratège oublié de Louis XIV, in : Revue historique des armées, 263, 2011, [En ligne], mis en ligne le 12 mai 2011. URL : http://rha.revues.org/index7207.html. Consulté le 27 avril 2012 ; CÉNAT 2011, p. 23; FONCIN 1970, p. 53 noot 99.
[62] CÉNAT 2011, p. 198.
[63] FONCIN 1970, p. 56.
[64] CÉNAT 2011, p. 39-40.
[65] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 31: Register van resoluties 01.06.1677-17.05.11680.
[66] FONCIN 1970, p. 44-50 ziet zowel in de serie aankopen als in de schenking Niel een groep A met kaarten van omstreeks 1600, een groep B met kaarten van rond 1650 en een groep C met kaarten uit de periode 1672-1678/1692. Op basis van de chronologie klasseert de auteur de Horenbaultkaart bij de groep A, maar vanuit het oogpunt van de collectievorming zou ze beter thuishoren bij de groep C.
[67] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nrs. 12450: Rozebeke; 12460: Land van Schorisse; 12463: Sint-Blasius-Boekel en 12465/12466: Sint-Kornelis-Horebeke.
[68] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 12286/12287.
[69] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 14026.
[70] AALST. Stadsarchief, Land van Aalst, nr. 3772/3773.
[71] VAN DE PERRE 1990.
[72] VAN DE PERRE 1990, p. 17-18.
[73] VAN DE PERRE 1990, p. 18-19.
[74] VAN DE PERRE 1990, p. 19.
[75] J[ozef] DE BROUWER, De molens in het Land van Aalst omstreeks 1575, in Het Land van Aalst, 11, 1959, (5), p. 196.